ابوالفضل خلخالی * - صنعت خودرو ایران با داشتن بیش‌از ۵۰ سال قدمت هنوز نتوانسته است به جایگاه ویژه‌ای دست پیدا کند. دلیل اصلی این موضوع عمدتا به بحث مدیریت صنعت خودرو، استراتژی‌ها و اهداف کلان در نظر گرفته شده این صنعت مربوط می‌شود. هدف‌گذاری‌ها و نحوه مدیریت این صنعت باعث شده است تا اکنون به این نقطه برسیم. دیدگاه مدیریت دولتی را می‌توان چالش عمده صنعت خودرو دانست. همواره در مدیریت حاکم بر صنعت خودرو ایران، مدیریت دولتی حاکم بوده است.

مهم‌ترین ضعف مدیریت دولتی نیز این است که بر اساس مبانی اقتصادی نیست. به‌عنوان مثال در مدل ساده برآورد کارآمدی هزینه (cost benefit) که باید بر یک بنگاه اقتصادی حاکم باشد، اصل بر هزینه و فایده است. یک بنگاه اقتصادی برای اینکه سالانه درآمدزایی داشته باشد، باید برنامه‌ریزی کند که درنهایت سود و حقوق صاحبان سهام نیز بر آن اساس استخراج می‌شود.

این دیدگاه اکنون برای هر بنگاه اقتصادی خصوصی حاکم است. اما وقتی به یک بنگاه دولتی تبدیل می‌شوند، دیگر این نوع نگاه بر آن‌ها حاکم نیست. چراکه مدیران منتخب وزارت صمت، ناگزیر خودشان را مسئول جلب رضایت دولت می‌دانند. وقتی مدیری خود را ماندگار نمی‌داند و آن‌طور که باید و شاید نسبت به کاهش هزینه‌ها، سودآوری و افزایش درآمدها متعهد نخواهد بود یا دست‌کم به آب و آتش نخواهد زد. بنابراین ضرورت دارد به فکر تسلط مدیریت خصوصی بر صنعت خودرو باشیم.

کیفیت؛ مساله مبتلابه صنعت خودرو

در مدل cost benefit، برای افزایش درآمد نیاز به تحقیق و توسعه داریم. از سوی دیگر، هر بنگاه اقتصادی با شوک آینده مواجه است و برای این‌که مغلوب آن نباشد، ناگزیر از انجام تحقیق و توسعه است. صنعت خودرو ما نیز برای این‌که خودرو سواری ۲۰ سال پیش و وانت و کامیون ۵۰سال قبل را تولید نکند، ملزم به تحقیق و توسعه است. تحقیق و توسعه نیز نیازمندی‌های خودش را دارد. یک بخش از آن مربوط به ارتباط دانشگاه و موسسات تحقیقاتی با صنعت و حفظ نیروهای حرفه‌ای و کارآزموده است.

ما پیش از این نیروهای زبده و نخبه‌ای در خودروسازی داشتیم که متاسفانه در ایران نماندند و مهاجرت کرده‌اند. برنامه‌ای هم برای حفظ این افراد در کشور وجود نداشت، زیرا تحقیق و توسعه اساسا در خودروسازی ما اهمیتی نداشته یا نیازی به انجام آن احساس نشده است. زمانی که خودرو ۵۰ سال پیش به فروش می‌رسد و مردم هم برای خرید صف می‌کشند، خودروسازی درآمد خود را دارد.

بنابراین دیگر نیازی به توسعه خودرو جدید و تحقیق و توسعه یا برقراری ارتباط با دانشگاه احساس نمی‌کند. امروزه شرکت‌های خودروسازی ما ارتباط موثری با دانشگاه‌ها ندارند. البته درحال‌حاضر ارتباط‌های خیلی محدودی میان صنعت خودروسازی با دانشگاه‌ها وجود دارد که بیشتر هدف‌شان انجام فعالیت‌های صوری و نمایشی نه منطبق بر نیازهای جامعه است.

ضرورت تسلط مدیریت خصوصی بر صنعت خودرو

بهترین راه برون‌رفت از این مشکل خصوصی‌سازی صنعت خودرو است. ما باید از خودروسازی بخش خصوصی حمایت کنیم. این در حالی است که واگذاری مدیریت ایران‌خودرو و سایپا تاکنون به جایی نرسیده است. اکنون برای خصوصی‌سازی این صنعت نیاز داریم تا شرکت‌ها حمایت شوند و موانع کسب‌وکارشان از بین برود. در سال ۱۴۰۲ بیش از یک‌میلیون و ۳۳۸هزار دستگاه انواع خودرو در کشور به تولید رسیده که از این تعداد، حدود ۳۰۶هزار دستگاه فقط در شرکت‌های خودروسازی خصوصی تولید شده است.

این شرکت‌ها باید در راستای تولید خودروهایی در بازه قیمتی شاهین و تارا در تیراژ بالا همراه با درصد قابل‌اعتنایی از ساخت داخل به کمک قطعه‌سازان داخلی مورد حمایت و تشویق قرار بگیرند. درحال‌حاضر اغلب آن‌ها جرأت انجام این کار را ندارند. زیرا دامنه قیمتی خودرو ارزان‌ تنها متعلق به ایران‌خودرو و سایپاست. دولت باید از بخش خصوصی حمایت کند تا بتواند در دامنه قیمتی خودروسازی‌های بزرگ اقدام به تولید خودرو کنند.

مابقی کارها را خودشان می‌توانند انجام دهند. آن‌ها می‌توانند خط تولید را راه‌اندازی کنند. قطعات های‌تک را بیاورند و برای تولید بخشی از قطعات، از قطعه‌سازان داخلی کمک بگیرند. مهندسی و تحقیق و توسعه‌اش را انجام دهند. این در حالی است که ایران‌خودرو، سایپا و پارس‌خودرو با ۳۷۴ همت زیان و بدهی اکنون فقط یک قدم تا ورشکستگی کامل فاصله دارند، اما هنوز سر پا هستند. زیرا دولت از آن‌ها حمایت می‌کند. همین حمایت را دولت باید از بخش خصوصی داشته باشد تا ظرفیت تولیدش در بخش خودروهای اقتصادی افزایش یابد و خودروسازی مبتنی بر بخش خصوصی واقعی داشته باشیم.

تجربه بی‌نظیر قطعه‌سازی در ایران

دولت‌های بزرگ اقتصادی دنیا مانند ایالت متحده، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن، کره و چین، صنعت خودرو قدرتمندی دارند. اگر ما نیز بتوانیم با حمایت از بخش خصوصی کشور، فرایندهای اقتصادی لازم را ایجاد کنیم، قطعا در بخش‌های فنی و تکنولوژیکی مورد نیاز برای تولید خودروهای مبتنی‌بر فناوری‌های نوین، با هیچ مشکلی مواجه نخواهیم شد. ایران کارشناسان و متخصصان زبده تحصیلکرده فراوانی در این بخش دارد.

علاوه بر این، تجربه ما در قطعه‌سازی بی‌نظیر است و بیش‌از ۲۵۰۰ شرکت خصوصی در ایران داریم که انواع مختلف قطعات خودرو را تولید می‌کنند. شرکت‌های خصوصی کشور قادرند هر تکنولوژی خودرو را توسعه دهند و پیاده‌سازی کنند. فناوری‌های خودروهای الکتریکی، خودروهای هیبرید و تکنولوژی‌های ساخت و تولید ازجمله مواردی هستند که باید به دست بخش‌خصوصی بسپاریم. اگر زیرساخت‌های این امر در کشور فراهم شود، به فاز سودآوری برسد، قطعا بخش خصوصی به جای خرید بیت کوین، دلار و زمین به فکر سرمایه‌گذاری در این بخش خواهد افتاد.

* عضو هیات‌علمی دانشکده مهندسی خودرو دانشگاه علم و صنعت